Mary Rose: ένα πλωτό φρούριο

OΛA ΣYNEBHΣAN σε λιγότερο από πέντε λεπτά. Μια ξαφνική αλλαγή του ανέμου οδήγησε το περήφανο πλοίο αύτανδρο στον βυθό της Μάγχης. Αυτή όμως η ναυτική τραγωδία μάς κληροδότησε ένα μοναδικό αρχαιολογικό εύρημα, άμεση μαρτυρία της καθημερινής ζωής στην Αγγλία του 16ου αιώνα. Το «Mary Rose» κατασκευάστηκε στα ναυπηγεία του Τάμεση το 1511. Aποτελούσε μια από τις ναυαρχίδες του νεότευκτου βασιλικού στόλου της Αγγλίας, ο οποίος δημιουργήθηκε από τον Ερρίκο Ζ΄ Τυδώρ και κυρίως τον γιο του, τον περίφημο Ερρίκο Η΄. Oι δύο βασιλείς διέβλεψαν πρώτοι τις δυνατότητες που παρείχε η θάλασσα στην ανάπτυξη της οικονομικής και στρατιωτικής ισχύος της χώρας τους. O στόλος εξοπλίστηκε με την τελευταία λέξη της τεχνολογίας. Το «Mary Rose», που έφερε το όνομα της αδερφής του βασιλιά, ήταν μια μεγάλη «καράκα», τύπος ιστιοφόρου γνωστός από τον 14ο αι. στη Μεσόγειο, που μόλις είχε εμφανιστεί στα νερά της βόρειας Ευρώπης. Σε αντίθεση με τα πλοία του βορρά, που κατασκευάζονταν με τις σανίδες του κελύφους τους να τοποθετούνται πριν από τον σκελετό και να επικαλύπτουν η μια την άλλη (μέθοδος clinker), οι «καράκες» ακολουθούσαν τον μεσογειακό τρόπο κατασκευής, με την τοποθέτηση πρώτα του σκελετού και έπειτα του κελύφους, μέθοδο που επιβιώνει ακόμη στην παραδοσιακή ναυπηγική της Μεσογείου. Tα σκάφη αυτά δεν ήταν μόνο μεγαλύτερα και ισχυρότερα, αλλά επέτρεπαν και την κατασκευή ανοιγμάτων (μπουκαπόρτες) στα πλάγια, από τα οποία εξαπέλυαν τα κανόνια τις ομοβροντίες τους, σε ευρεία χρήση ήδη από τον 15ο αι. H Mαίρη Pόουζ με τον δεύτερο σύζυγό της, Δούκα του Σάφολκ, σε γαμήλιο πορτρέτο του 1515. Kρατάει το σύμβολο της δυναστείας των Tυδώρ. Hταν αγαπημένη αδελφή του βασιλιά της Aγγλίας Eρρίκου H΄, ο οποίος έδωσε το όνομά της στο καύχημα του στόλου του, που κατασκευάσθηκε το 1511 στα ναυπηγεία του Tάμεση (φωτ.: Trustees of the Bedford Estates). Πλωτό φρούριο Tο «Mary Rose», που είχε διαπρέψει στη ναυμαχία της Βρέστης, έπειτα από μιαν ανακατασκευή του στα 1536, ήταν πραγματικό πλωτό φρούριο, εξοπλισμένο με 91 πυροβόλα διαφόρων μεγεθών και με πλήρωμα 415 άνδρες. Tον μικρόκοσμο του πλοίου αποτελούσαν ευγενείς αξιωματικοί, στρατιώτες, ναύτες, πυροβολητές, μάγειρες, ένας αρχιξυλουργός και ένας κουρέας-χειρουργός, άνδρες σκληροί και έμπειροι, ανήμποροι όμως να εμποδίσουν την τραγική μοίρα που τους περίμενε εκείνο το καλοκαιρινό πρωινό. Τον Ιούλιο του 1545 η φιλόδοξη πολιτική του Ερρίκου έφερε για μιαν ακόμη φορά τη χώρα του σε πόλεμο με τη Γαλλία. Το βασιλικό ναυτικό κλήθηκε να αποκρούσει μια γαλλική αρμάδα 215 πλοίων που απειλούσε τον ναύσταθμο του Πόρτσμουθ. Παρά τον μικρό τους αριθμό, τα 60 αγγλικά σκάφη ήταν άριστα εξοπλισμένα και επανδρωμένα με επιπλέον στρατιώτες (285 μόνο στο «Mary Rose»). Με τα λάβαρα να κυματίζουν και υπό το βλέμμα του Ερρίκου, που παρακολουθούσε τη ναυμαχία από την ακτή, το «Mary Rose» προχώρησε προς τον εχθρό. Δεν πρόλαβε να ρίξει ούτε μια κανονιά. Μια απότομη αλλαγή του ανέμου έκανε το βαρυφορτωμένο και άσχημα ισορροπημένο σκάφος να γείρει ξαφνικά. Πριν προλάβει κανείς να αντιδράσει, το νερό εισχώρησε από τις ανοιχτές μπουκαπόρτες και το πλοίο βυθίστηκε. Πάνω από 650 άνδρες, καθώς και ο κυβερνήτης Τζωρτζ Καρού, παγιδευμένοι από τα δίχτυα που τέντωναν πάνω από τα καταστρώματα για προστασία κατά τη μάχη, βρήκαν φριχτό θάνατο από πνιγμό. Η σύντομη ναυμαχία που ακολούθησε ήταν αμφίρροπη. O Ερρίκος διέταξε αμέσως την ανάσυρση του πλοίου. Οι ειδικευμένοι Βενετοί αυτοδύτες δεν κατάφεραν όμως να ξεκολλήσουν το βαρύ σκαρί από τον λασπώδη πυθμένα. Eτσι, η θέση του ναυαγίου σύντομα ξεχάστηκε και το πλοίο καλύφθηκε από τη λάσπη του βυθού. Μερικά αντικείμενα ανασύρθηκαν τυχαία στις αρχές του 19ου αι. Θεαματική ανάσυρση H συστηματική έρευνα για τον επανεντοπισμό του ναυαγίου άρχισε το 1965 από τον ιστορικό Αλεξάντερ ΜακΚη και μικρή ομάδα εθελοντών. Με τη χρήση ηχοβολιστικών μηχανημάτων (sonar) και καταδύσεις, το ναυάγιο θα εντοπιστεί τελικά το 1970, σε βάθος 30 μ., γερμένο στη δεξιά του πλευρά. Θαμμένο κάτω από τόνους λάσπης και ιζημάτων, το ξύλινο σκαρί διατηρούνταν ακόμη κατά τα 2/3 σε εξαιρετική κατάσταση. Υπό τη διεύθυνση της αρχαιολόγου Μάργκαρετ Ρουλ άρχισε μια πολυέξοδη και συχνά επικίνδυνη ανασκαφή, με τελικό στόχο την ανέλκυση του πλοίου. Την οργάνωση, καθώς και το τεράστιο κόστος του εγχειρήματος ανέλαβε ο οργανισμός Mary Rose Trust. Με τις άοκνες προσπάθειες αρχαιολόγων, εθελοντών και του βασιλικού ναυτικού η έρευνα ολοκληρώθηκε το 1982, με τη θεαματική ανάσυρση του σκαριού. Η έρευνα του «Mary Rose» στάθηκε πραγματικό σχολείο για τους επιστήμονες και αποτελεί μοναδικό παράδειγμα επιτυχούς ανασκαφής, ανάσυρσης και συντήρησης ναυαγίου. Το Μουσείο του «Mary Rose» φιλοξενείται σήμερα στον παλαιό πολεμικό ναύσταθμο του Πόρτσμουθ, δίπλα σε άλλα ιστορικά πολεμικά πλοία, όπως το «Victory» του Νέλσωνα και το θωρηκτό «Warrior». Στεγάζει ένα αντιπροσωπευτικό τμήμα από τα 14.000 χιλιάδες ευρήματα και, κυρίως, το ίδιο το πλοίο, δίνοντας στον επισκέπτη τη μοναδική ευκαιρία να περιηγηθεί σε ένα αυθεντικό πλοίο της εποχής των Τυδώρ. Kανόνια προερχόμενα από τη δεξιά πλευρά του Mary Rose. Tο πλοίο, εξοπλισμένο με 91 πυροβόλα όπλα διαφόρων μεγεθών, ήταν πλωτό φρούριο. Tα κανόνια φέρουν το οικόσημο (ρόδο) του οίκου του Λάνκαστερ, από τον οποίο κατάγονταν οι Tυδώρ (φωτ.: Mary Rose Trust). Oπλισμός και πλήρωμα Το «Mary Rose» ήταν, πάνω από όλα, μια φοβερή πολεμική μηχανή. Ο οπλισμός του εντυπωσιάζει με την ποιότητα και την ποικιλία του. Διέθετε μεγάλα μπρούντζινα κανόνια τελευταίας τεχνολογίας, σιδερένια οπισθογεμή πυροβόλα από δέσμες σιδήρου και μικρά πυροβόλα για την υπεράσπιση των καταστρωμάτων. Τα όπλα αυτά έβαλλαν λίθινες και μεταλλικές μπάλες, ενώ χρησιμοποιούνταν και το φονικότατο «χαλάζι», δηλαδή κοφτερά κομμάτια μετάλλου που σάρωναν τους υπερασπιστές του αντίπαλου πλοίου. Σώζονται επίσης οι ξύλινοι πυρσοί των πυροβολητών, πολλοί διακοσμημένοι με περίτεχνα σχέδια. Στα ατομικά όπλα συγκαταλέγονταν μεγάλα ξύλινα τόξα (βρέθηκαν 139, πολλά αποθηκευμένα ακόμα στα κιβώτιά τους, και 2.500 βέλη), αρκεβούζια, πανοπλίες και κράνη, επίσης ξίφη και στιλέτα, από τα οποία, λόγω της οξείδωσης από το νερό της θάλασσας, σώζονται μόνο οι ξύλινες λαβές. Oπως μαρτυρούν οι δεκάδες σκελετοί που ανακαλύφθηκαν, το πλήρωμα του «Mary Rose» συνέθεταν έφηβοι και άνδρες 14 έως 44 ετών. Η μελέτη έδειξε ότι ήταν ρωμαλέοι και υγιείς για τα δεδομένα της εποχής τους, ενώ οι τοξότες, λόγω της πολύχρονης εξάσκησής τους με το μεγάλο αγγλικό τόξο, είχαν υποστεί παραμορφώσεις στη σπονδυλική στήλη και στο αριστερό χέρι τους. Ο κόσμος των ναυτικών αντικατοπτρίζεται και στα προσωπικά αντικείμενά τους. Aψογα διατηρημένα δερμάτινα παπούτσια και επενδύτες, το κάλυμμα ενός βιβλίου, μάλλινες κάλτσες και ένας μοναδικός βελούδινος σκούφος, που φορούσε ο κουρέας-χειρουργός, ηλιακά ωρολόγια τσέπης, πυξίδες, σταυροί, ακόμη και ένα κοκάλινο σετ μανικιούρ είναι μερικά μόνο από αυτά. Ο αρχιξυλουργός διέθετε πλήρη προσωπική συλλογή από εργαλεία διαφόρων τύπων, προσεκτικά τακτοποιημένα στην καμπίνα του. Κάθε ναυτικός είχε το δικό του ξύλινο πιάτο και ποτήρι, πάνω στο οποίο χάρασσε συχνά τα αρχικά του, ενώ βρέθηκε και το σερβίτσιο του καπετάνιου, που επίσης έφερε τα αρχικά του. Το φαγητό περιλάμβανε ψάρι, κοτόπουλο, μοσχάρι, αρνί και χοιρινό, λαχανικά και όσπρια, φρούτα και ξηρούς καρπούς, υπολείμματα των οποίων διασώθηκαν, καθώς και μπίρα. Τα γεύματα ετοιμάζονταν σε δυο τεράστια μολύβδινα καζάνια, τοποθετημένα πάνω σε κτιστό φούρνο, αναπαράσταση του οποίου μπορεί κανείς να δει στο μουσείο. Τέλος, όπως μαρτυρούν άλλα ευρήματα, στον ελεύθερο χρόνο τους οι ναυτικοί έπαιζαν ντάμα και τάβλι και διασκέδαζαν με φλογέρες και ταμπουράδες. Σημαντικό εύρημα αποτελεί το κιβώτιο του κουρέα-χειρουργού, που πλούτισε τις γνώσεις μας για την ιατρική της εποχής. Μια σύριγγα, ξυράφια και νυστέρια, ξύλινα βάζα γεμάτα με αλοιφές και φάρμακα, ένα γουδί, ένα πριόνι για ακρωτηριασμούς, ακόμα και ένα ξύλινο σφυρί, με το οποίο νάρκωνε τους ασθενείς του με προσεκτικά χτυπήματα στο κεφάλι, τον βοηθούσαν να αντιμετωπίζει κάθε περιστατικό στο πλοίο. Tαξίδι στον χρόνο Το πιο εντυπωσιακό έκθεμα, όμως, του Mουσείου Mary Rose είναι το ίδιο το πλοίο. Τοποθετημένο σε ένα ειδικά διαμορφωμένο νεώλκιο του ναυστάθμου, βρίσκεται ακόμα στη φάση της συντήρησής του με πολυαιθυλινική γλυκόλη (PEG), η οποία ψεκάζεται μαζί με νερό με σκοπό τη σταθεροποίηση του ξύλου και την οριστική έκθεση του πλοίου στο κοινό, διαδικασία που μπορεί κανείς να παρακολουθήσει από προστατευμένο διάδρομο. Εντύπωση προκαλεί η άψογη διατήρηση του σκαριού και η στιβαρή του κατασκευή. Μια επίσκεψη στο Mουσείο του «Mary Rose» αποτελεί πραγματικό ταξίδι στον χρόνο και στον κόσμο του 16ου αι. Αισθάνεται κανείς τον παλμό της ζωής πάνω σε ένα πλοίο της εποχής, βλέπει να ζωντανεύει η καθημερινότητα των ναυτικών, οι μάχες, τα ταξίδια, οι ώρες ψυχαγωγίας και ανάπαυσης. Με την προγραμματιζόμενη από το Mary Rose Trust έκθεση του πλοίου και του περιεχομένου του σε νέο μουσείο θα αναδειχθεί καλύτερα το μοναδικό αυτό αρχαιολογικό εύρημα.